ص: 2

ص: 3

پیروز حقیقی

واقعه ولایت عهدی امام رضا (علیه السلام)

یعقوب علی برجی

ص: 4

 پیروز حقیقی

 نویسنده: یعقوب علی برجی

 تهیه و تدوین: اداره امور فرهنگی آستان قدس رضوی

 طراح گرافیک: رضا باباجانی

 صفحه آرایی: محمود بازدار

 نوبت چاپ: چهارم- 1391

 شمارگان: 2000

 ناشر: انتشارات قدس رضوی

 شابک: 4-26-2784-964-978

 چاپ: مؤسسه فرهنگی قدس

 نشانی تهیه کننده: مشهد، حرم مطهر، صحن جامع رضوی ضلع غربی اداره امور فرهنگی تلفن 2002567-0511 صندوق پستی: 351-91735

 حق چاپ محفوظ است.

ص: 5

ص: 6

54 / برنامه های امام (علیه السلام)

55 / الف) افشاگری نسبت به تحمیلی بودن ولایت عهدی

55 / خودداری از پذیرش پیشنهاد مأمون در مدینه

 55 / نیاوردن خانواده به مرو

 56 / اعلام همبستگی ولایت با توحید

 57 / رابطه مساله ولایت با توحید

 60 / رد پیشنهاد ولایت عهدی در مرو

 61 / تأکید نسبت به تحمیل ولایت عهدی

 62 / اعلام این که خلافت حق مسلم او است.

 64/ اعتراف مأمون به اولویت خاندان علی (علیه السلام)

 66/ ب) سند ولایت عهدی بیانگر برنامه امام برای مقابله با توطئه ی مأمون

72 / ج) شروط پذیرش ولایت عهدی نقشه های مأمون را بر هم زد

 74 / د ) نماز عید و تفکیک صفوف

78 / ه) معاشرت اجتماعی امام برهم زننده نقشه های مأمون

ص: 7

ص: 8

 هدایت و صراط مستقیم فراخواند و در تن مرده ی آدمیت روحی دوباره دمید: «اذا دعا کم لما یحییکم» و بار گران جهل و نادانی را از دوش آنان فرو نهاد «لایضع عنهم اصرهم و الاغلال التی کانت علیهم».

 و خاندان آن حضرت نیز که از چشمه ی حیات او سیراب بودند، همانند آن بزرگ، خورشید دانش و آگاهی را در گذرگاه اعصار فرا راه جویندگان دانش و بصیرت، تابان و فروزان نگه داشتند و با بهره مندی از انوار الهی او، مسیر پویندگان را روشن و جان جویندگان را تابناک و سرشار ساختند.

 و امروز در عصر جاهلیت مدرن نیز، آنچه غبار راه انسان کمال جوی را فرو می نشاند و راه او را می تواند روشن کند بهره گیری و بازگشت به سرچشمه ی همان دانش و بصیرتی است که پیامبر اعظم و خاندان پاک و مطهر او (علیهم السلام) به انسان هدیه کردند و شاید امروز بیش از هر روز و روزگاری، انسان به آنچه پیامبر رحمت و آگاهی برای بشریت به ارمغان آورده نیازمند و محتاج باشد.

 بی تردید کاوش در سرچشمه های نور اهل بیت (علیهم السلام) و بازخوانی سیره و آموزه های آن بزرگواران در روزگار ما - مانند همه ی روزگاران - خدمتی بزرگ به انسانیت است خدمتی که فراتر از آن خدمتی متصور نیست و از این روی بر تمامی کسانی که دل آنان برای انسان می تپد فرض است که با ژرف اندیشی و ژرف کاوی در معارف اهل بیت (علیهم السلام) گوهرهای ناب و آموزه های رهایی بخش این گنجینه های عظیم و الهی را استخراج کنند و به بشر تشنه و جگر سوخته ی عصر حاضر ارانه نمایند. بر حسب وظیفه در جوار بارگاه عالم آل محمد (علیه السلام) برای

ص: 9

 تمامی رهروان این راه و تمامی کسانی که در مسیر احیای امر اهل بیت (علیهم السلام) و تعلیم و تعلم معارف و علوم این خاندان مطهر تلاش و کوشش می کنند به ویژه اساتید بزرگوار و گرانمایه ای که در تألیف و تنظیم این مجموعه ارزشمند نقش داشته اند طلب سلامتی و بهروزی می کنیم و توفیق آنان را از درگاه حی علیم خواستاریم.

  از زایران عزیز نیز می خواهیم نعمت بی نظیر زیارت پاره ی تن رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) را با بهره گیری از اندیشه، کلام و سیره ی آن امام همام به فرصتی برای تامین نیازهای معنوی و فکری خود تبدیل نمایند و با مطالعه آثار ارزشمندی مانند این مجموعه، توشه های سعادت و کمال را برای دنیا و آخرت خرد برگیرند و خدمتگزاران خود، در این آستان مقدس را نیز از دعا فراموش نکنند.

 معاونت تبلیغات وارتباطات اسلامی

 آستان قدس رضوی

ص: 10

ص: 11

امامان معصوم شیعه، خورشیدهای تابان و نعمت های شایان الهی هستند که در تمام ابعاد وجودی، الگوهای شایسته برای رهپویان راه خدا محسوب می گردند. از کمالات بی نهایت هر یک از این اختران درخشان تنها شمه ای آن هم به تناسب مقتضیات زمانشان جلوه گر شده و به منصه ی ظهور رسیده و مشعلی برای هدایت بشر گردیده است. اثری که در پیش رو دارید ورقی از زندگی پربار و حیات طیبه ی حجت الهی، عالم آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) را در مقابل دیدگان پیروان آن حضرت قرار داده است. این اثر درباره ی شخصیتی است که جلوه های کمالاتش به قدری درخشان است که دشمنانش نیز جز اعتراف بدان چاره ای نداشته اند. حتی مأمون بارها و در فرصتهای گوناگون بدان اعتراف کرده و اینک به چند نمونه از این اعترافات توجه فرمایید از جمله گفته است

رضا (علیه السلام) دانشمندترین و عابدترین مردم روی زمین است.

 وی همچنین به رجاء بن ابی ضحاک گفته بود:

«… بلی ای پسر ابی ضحاک، او بهترین فرد روی زمین، دانشمندترین و عبادت پیشه ترین انسانهاست…»(1)

مأمون در سال 200 که بیش از سی و سه هزار تن از عباسیان را جمع کرده بود، در حضورشان گفت:

«… من در میان فرزندان عباس و فرزندان علی (رضی الله عنهم) بسی جستجو کردم ولی هیچ یک از آنان را بافضیلت تر، پارساتر، متدین تر، شایسته تر و سزاوارتر به این امر از علی بن موسی الرضا(علیه السلام) ندیدم.»(2)

ص: 12

در نامه ای که مأمون از امام(علیه السلام) تقاضا می کند که اصول و فروع دین را برایش توضیح دهد، او را چنین خطاب می کند: «ای حجت خدا بر خلق، معدن علم و کسی که پیروی از او واجب می باشد…»(1) مأمون او را«برادرم» و«ای آقای من» خطاب می کند.

در توصیف امام(علیه السلام)، مأمون برای عباسیان چنین نگاشته است: «… اما این که برای علی بن موسی بیعت می خواهم، پس از احراز شایستگی او برای این امر و گزینش وی از سوی خودم است … اما این که پرسیده اید آیا مأمون در زمینه ی این بیعت بینش کافی داشته، بدانید که هرگز با او بیعت نکرده مگر با داشتن بینایی کامل و علم به این که کسی در زمین باقی نمانده که به لحاظ فضیلت و پاکدامنی از او وضع روشنتری داشته و یا به لحاظ پارسایی، زهد در دنیا و آزادگی بر او فزونی گرفته باشد. کسی از او بهتر جلب خشنودی خاص و عام را نمی کند و نه در برابر خدا از وی استوارتر کسی دیگر یافت می شود…»

این اثربه بررسی حادثه شگفت و اعجاب برانگیز ولایت عهدی آن حجت رسای الهی پرداخته است. حادثه ی ولایت عهدی امام رئوف (علیه السلام) در منابع روایی و تاریخی فراوانی ذکر شده است. در این میان چند اثر ذیل با تفصیل بیشتری به تحلیل ابعاد مختلف این قضیه ی شگرف پرداخته است.

1_ حیاة الامام الرضا(علیه السلام)، دراسة و تحلیل، نوشته جعفر مرتضی، جناب آقای دکتر سید خلیل خلیلیان بخش مربوط به ولایت عهدی را خلاصه کرده و ترجمه آن را به نام زندگی سیاسی هشتمین امام منتشر کرده است.

ص: 13

2_ حیاة الامام علی ابن موسی الرضا، نوشته ی باقر شریف القریشی، نویسنده مذکور در جلد 2 صفحه 280 به بعد تحت عنوان الامام الرضا و ولایت العهد، درباره ولایت عهدی تحلیل خوبی ارائه داده است.

3_ ولایة العهد للامام الرضا (علیه السلام)، نوشته ی محمد مهدی شمس الدین. این اثر ضمن مجموعه آثار دومین همایش جهانی امام رضا (علیه السلام) در جزء اول صفحه 417 به بعد چاپ شده است، متن حاضر برگرفته از متون فوق است که در چهار فصل سامان یافته است. در فصل اول درباره شرایط و علل اصرار مأمون جهت گرفتن بیعت برای ولایت عهدی مباحثی تقدیم شده است. در این فصل ثابت شده که مأمون برای نجات از تهدیدهای فزاینده ای که از سوی اعراب، ایرانیان و به ویژه علویان و در راس علویان امام (علیه السلام) انجام می گرفت دست به این اقدام زد و هرگز نیت درستی در این عمل نداشت و در فصل دوم تحت عنوان داستان ولایت عهدی، ابتدا درباره ی توطئه ی مأمون نسبت به پیشنهاد خلافت به امام بحث شده و ثابت شده است که مأمون در این پیشنهاد قصد جدی نداشت بلکه می خواست ببیند ایا امام شوق خلافت در سر می پروراند یا نه؟ پس از آن که امام پیشنهاد خلافت را با توجه به جدی نبودن آن پشت سر نهاد خود را در برابر صحنه بازی دیگری یافت و آن این که مأمون به رغم امتناع امام از پای ننشست و این باره ولی عهدی خویش را به وی پیشنهاد کرد. امام ابتدا امتناع ورزید ولی اصرار و تهدیدهای مأمون چندان اوج گرفت که امام به ناچار با پیشنهادش موافقت کرد.

ص: 14

در فصل سوم درباره ی اهداف مأمون از پیشنهاد ولایت عهدی بحث شده و با توجه به شواهد تاریخی اهداف زیر مورد توجه قرار گرفته است:

کنترل امام

جدا کردن امام از مردم و شیعیان

کسب پایگاه مردمی

نیاز به پشتوانه ی محکم علمی و شخصیتی

اثبات خیرخواهی و رعایت مصالح عمومی مسلمانان

فرو نشاندن شورش های علویان

اثبات مشروعیت

تأیید گرفتن بر عملکرد و اقدامات حکومت

شکستن موقعیت اجتماعی امام

در فصل چهارم موضع گیری امام در برابر توطئه ی ولایت عهدی و برنامه هایی که امام برای ناکام کردن مأمون در راه رسیدن به اهدافش به کار بست بحث شده است برنامه های امام در چند بخش مطرح شده که عبارتند از:

افشاگری نسبت به تحمیلی بودن ولایت عهدی

سند ولایت عهدی بیانگر برنامه ی امام برای مقابله با توطئه مأمون

شروط پذیرش ولایت عهدی نقشه های مأمون را به هم زد

نماز عید و تفکیک صفوف

معاشرت اجتماعی امام بر هم زننده نقشه های مأمون

ص: 15

ص: 16

مأمون می پنداشت پس از کشتن برادرش امین و رهایی از شر پیروانش، و پس از به ثمر رسیدن مبارزات تبلیغاتی علیه اینان، دیگر برایش حکومت هموار گردیده است و می تواند با خیالی آرام سر به بستر آسایش فرو نهد.

ولی این یک خیال خام بود، چه شرایطی برخلاف مصالح وی پیش آمد. ایرانیان پس از جنگ خونین امین و مأمون دست از تأیید عباسیان شستند.(1) از گرد ایشان پراکنده شده به تأیید و مهر علویان روی بردند، چه می دانستند آنان هستند که دادگستری می کنند و بر وفق شریعت گام بر می دارند واقعه ی نیشابور و ماجرای دو نماز عید، دلایل روشنی بود بر این عاطفه و مهر و احساس.

یکی دیگر از علل روی گردانی ایرانیان از بنی عباس آن بود که به چهره ی حقیقی، خودپرستی، ظلم و جور و آزار آنان پی برده بودند و این ها تمام از حکومتی سر می زد که خود آن ها در راه ایجادش کوشیده بودند.

حتی اگر برخی هم بر تأیید حکومت مأمون استوار بودند، ولی او خود نمی توانست برای مدت طولانی به این گونه تأیید امیدوار باشد. زیرا پس از رفتاری که مردم از او درباره ی برادر و پیروانش دیده بودند، دیگر همه به راحتی می توانستند سیاست و زیرکی مأمون را درک کنند. به علاوه، پس از آن که دیده بودند او وعده های خویش را به فراموشی سپرده، دیگر دشوار می نمود که بتوانند به حرف های او دل خوش بدارند.

اعراب نیز به خلافت و حکمرانی مأمون تن در نمی دادند و

ص: 17

این به دو دلیل بود:

نخست آن که مادرش، مربی اش، متصدی امورش همه غیرعرب بودند، و خدا می داند که عرب ها از دست اینان چه کشیدند. دیگر منزلتی برایشان قایل نبودند.

مسعودی این طور می نویسد: «… منصور نخستین خلیفه ای بود که غیرعرب ها و خواجگان دربار خود را در کارهایش شرکت داد و امور مهم را به دستشان سپرد، و بر عرب ها ترجیحشان بخشید. آن گاه خلفای پس از وی نیز از او متابعت کردند، و در نتیجه سقوط کردند، به نابودی افتادند و ریاست خود را از کف باختند…»(1)

ابن حزم درباره ی عباسیان چنین نگاشته: «… دولت ایشان یک دولت غیرعربی بود. در این دولت قدرتهای اجرایی عرب از میان رفت، پارسیان خراسان، بر اوضاع مسلط شدند. دستگاه خلیفه به صورت دربار کسری درآمد. اینان تنها کاری که نکردند این بود که مردم را به لعن یکی از اصحاب پیامبر دستور ندادند. در حکومت بنی عباس وحدت مسلمانان به پراکندگی مبدل شد…»(2)

جاحظ نیز می گوید: «… حکومت بنی عباس، حکومتی عجمی و خراسانی بود. ولی بنی مروان حکومت تازی داشتند…»(3)

این گفته ها و نظایرشان همه دلالت بر سقوط و استعباد عرب

ص: 18

در آن ایام دارند، و این خود از امور مسلم تاریخ است. محققان (از جمله احمد امین در جلد اول«ضحی الاسلام») درباره این مطلب بحث کاملی ایراد کرده اند که علاقه مندان به کتاب های مربوط مراجعه کنند.

پس دانستیم که سروری عرب به دست پارسیان از میان رفت و آنان که روزی صاحب همه گونه نفوذ و قدرت بودند، اکنون در چنگال دیگران زجر می کشیدند. از این رو دیگر طبیعی بود که اعراب نسبت به ایرانیان و هر که به نحوی با آنان در ارتباط باشد، کینه بورزند.

دلیل دوم بیزاری عرب از مأمون به خاطر سلوک ناپسند نیاکانش به ویژه پدرش رشید بود که با مردم، به طور کلی، و با اهل بیت(علیهم السلام) به شیوه ای خاص، بدرفتاری می کردند.

در این میان، علویان نیز از فرصت برخورد میان مأمون و برادرش به نفع خود بهره برداری کردند و به صف آرایی و افزودن فعالیت های خود پرداختند. حال شما خوب می توانید وضع دشوار مأمون را در نظر مجسم کنید، به ویژه آن که فهرستی از شورش های علویان را نیز که در گوشه و کنار کشور برخاسته بود، مورد توجه قرار دهید.

ص: 19

ص: 20

کرد که«امیرالمؤمنین»(1)خوانده می شد.

در یمن: ابراهیم بن موسی بن جعفر شورش کرد.

در مدینه: محمد بن سلیمان بن داود بن حسن بن حسین، ابن علی بن ابیطالب قیام کرد.

در واسطا: که بخش عمده ی آن مایل به عثمانیه بود، قیام جعفر بن زید بن علی، و نیز حسین بن ابراهیم بن حسن بن علی، رخ داد.

در مدائن: محمد بن اسماعیل بن محمد قیام کرد.

خلاصه سرزمینی نبود که در آن یکی از علویان به ابتکار خود یا به تقاضای مردم، اقدام به شورش بر ضد عباسیان،نکرده باشد. بالاخره کار به جایی کشیده شد که اهالی بین النهرین و شام که به تفاهم با امویان و آل مروان شهرت داشتند، به محمد بن محمد علوی، همدم ابوالسرایا، گرویده ضمن نامه نوشتند که در انتظار پیکش نشسته اند تا فرمان او را ابلاغ کند.(2)

اما شورش هایی که از سوی غیرعلویان برپا شد، آن ها نیز بسیار است. برخی از این شورش ها، مردم را به«خشنودی خاندان محمد» می خواندند، مانند قیام حسن هرش در سال 189 هجری(3)و نیز افرادی دیگر که جای ذکرشان در این کتاب نیست. اگر کسی مایل به مطالعه باشد باید به کتابهای تاریخی مراجعه

ص: 21

کند.

در ارزیابی شورش های ضدعباسی به این نکته پی می بریم که خطر جدی از سوی علویان بود که آنان را تهدید می کرد. زیرا این شورش ها در مناطق بسیار حساسی بر می خاست و رهبریشان نیز در دست افرادی بود که از استدلال قوی و شایستگی غیرقابل انکاری برخوردار بودند، و با عباسیان بدین لحاظ هرگز قابل مقایسه نبودند.

این که مردم رهبران این شورشها را تأیید می کردند و به سرعت، دعوتشان را پاسخ می گفتند خود دلیلی بود بر میزان درک طبقات مختلف ملت و نحوه برداشتشان از خلافت عباسیان و نیز بر شدت خشمشان که بر اثر استبداد حاکمان برانگیخته شده بود.

در این میان، مأمون بیش از هر کس دیگر می دانست که اگر امام رضا (علیه السلام) هم بخواهد از آن فرصت استفاده کند و به تحکیم موقعیت و نفوذ خویش بر ضد حکومت جاری، بپردازد. چه فاجعه ای در انتظارش است

باید بدانیم علویان و بخش مهمی از مردم، و بلکه عموم مسلمانان، قصد بیعت با مأمون را نداشتند. مانند اهل بغداد که جریان مخالفتشان با او مشهورتر از آن است که ذکر شود.

اما اهالی کوفه _  که همواره دوستداران علی و اولادش بودند _  با او هرگز بیعت نکردند و تا زمانی بر مخالفت خود باقی ماندند که برادر امام رضا (علیه السلام) عباس، نزدشان گسیل شد و به بیعتشان فراخواند. در این جا فقط برخی او را پاسخ گفتند، ولی بقیه او را چنین خطاب کردند: «اگر آمده ای ما را برای مأمون فرابخوانی و سپس برای برادرت، ما هرگز به این دعوت نیازی نداریم. و اگر

ص: 22

ما را به سوی برادرت، یا برخی از خاندان علی و یا حتی خودت فرا می خوانی، ترا اجابت خواهیم کرد»(1)

مأمون پس از دست یابی به حکومت و قدرتی که آرزو می داشت، همواره این مشکل را احساس می کرد که نه فرزندان پدر، نه علویان و نه اعراب، هیچ کدام از او خشنود نیستند. حتی غیرعرب ها نیز از او سلب اطمینان کرده بودند.

از سوی دیگر، شورش های علویان، افزون بر دیگران، از هر سو آشکار گشته بود، بسیاری از طبقات مردم و بلکه عموم مسلمانان نیز از بیعت با وی خودداری می کردند… خلاصه، پس از همه ی این جریانات مأمون چگونه می توانست در برابر تندبادها ایستادگی کند و نظام حکومتی خود را رهایی بخشد؟

مأمون دریافته بود که برای رهایی از آن تهدیدهای روزافزون می بایست چند کار را انجام بدهد:

-فرونشاندن شورش های علویان

-گرفتن اعتراف از علویان مبنی بر این که حکومت عباسیان قانونی است.

-از بین بردن محبت و ستایش و احترامی که علویان از سوی مردم برخوردار بودند و پیوسته روزافزون بود. او می بایست این احساس عمیق را از نهاد مردم بر می کند و علویان را به طُرقی که شبهه و شک زیادی هم برنیانگیزد، در نظرشان بی آبرو می گرداند، تا دیگر نتوانند دست به کوچک ترین حرکتی بزنند، و از سوی مردم حمایت شوند.

ص: 23

-کسب اعتماد و مهر اعراب

- استمرار تأیید قانونی از سوی تمام ایرانیان به خصوص اهالی خراسان.

- راضی نگهداشتن عباسیان و هواخواهانش که با علویان دشمنی داشتند.

- تقویت حس اطمینان مردم نسبت به شخص مأمون، چه او بر اثر کشتن برادر، شهرت و اعتماد مردم را نسبت به خود سست کرده بود.

- و بالاخره ایجاد مصونیت برای خویشتن در برابر خطری که او را از سوی شخصیتی گرانقدر احساس می کرد، آری، مأمون از شخصیت بانفوذ حضرت امام رضا (علیه السلام) بسیار بیم داشت که می خواست خود را برای همیشه از این خطر در امان نگاه بدارد.

ص: 24

ص: 25

اگر می خواستند به نصّ قرآن یا سنت استدلال کنند، باز کسی که جرأت این کار را به نفع خویشتن داشت، همان خاندان علی و امامان اهل بیت (علیهم السلام) بودند.

خلاصه هیچ یک از این شیوه ها به نظر مأمون کاری نیامد و مأمون همچنان در ورطه ی هولناک خود دست و پا می زد. پس او چه می بایست می کرد؟

ص: 26

ص: 27

ص: 28

ص: 29

با این همه مأمون گفت: تو ناگزیر از پذیرفتن آنی!!

امام پاسخ داد: هرگز این کار را با طیب خاطر نخواهم کرد…

روزها و روزها مأمون در متقاعد ساختن امام کوشید و پیوسته فضل و حسن را به نزدش فرستاد و بالاخره هم مأیوس شد از این که امام خلافت را از وی بپذیرد.

روزی ذوالریاستین، وزیر مأمون، در برابر مردم ایستاد و گفت: شگفتا! چه امر شگفت انگیزی می بینم! می بینم که امیرالمؤمنین مأمون خلافت را به رضا تفویض می کند، ولی او نمی پذیرد… من هرگز خلافت را این گونه ضایع شده نیافتم»(1)

اکنون این سوال مطرح می شود: آیا مأمون مقام خلافت را به طور جدی به امام عرضه می داشت؟

حقیقت آن است که تمام قراین و شواهد دلالت بر جدی نبودن پیشنهاد دارد. زیرا مردی که برای رسیدن به خلافت دست به قتل برادر خویش می زند و حتی کمر به قتل وزرا و فرماندهان خود و دیگران و برای نیل به این مقام، شهرهای بسیاری را به ویرانی می کشاند نمی تواند به سادگی دست از خلافت بردارد و با اصرار و خواهش آن را به کسی واگذارد که نه در خویشاوندی مانند برادر به او نزدیک است، و نه در جلب اطمینان به پای وزرا و فرماندهانش می رسد.

آیا می توان پذیرفت که تمام فعالیت های مأمون از جمله

ص: 30

قتل برادر، همه به خاطر مصالح امت صورت می گرفت و او می خواست که راه خلافت را برای امام رضا (علیه السلام)  باز کند؟!

چگونه می توان بین تهدیدهای اونسبت به امام و جدی بودن پیشنهاد مزبور، رابطه معقولی برقرار کرد؟

اگر او توانسته بود با تهدید مقام ولی عهدی را به امام بقبولاند پس چرا در قبولاندن خلافت، همین زور و اجبار را به کار نگرفت؟

پس از امتناع امام، دلیل اصرار مأمون چه بود، و چرا امام را به حال خود رها نکرد، و چرا باز هم آن همه زورگویی و اعمال قدرت را در پیش گرفت.

اگر مأمون به راستی می خواست امام را بر مسند خلافت مسلمانان بنشاند، پس چرا تأکید می کرد که برای رفتن به بارگاهش، از راه کوفه و قم نرود؟ او به خوبی می دانست که در این دو شهر مردم آمادگی داشتند که شیفته ی امام گردند.

باز اگر مأمون راست می گفت پس چرا دوبار جلوی امام را در مسیر رفتن به نماز عید گرفت؟ آری، او می ترسید که اگر امام به نماز بایستد، پایه های خلافتش به تزلزل افتد.

همچنین، اگر او امام را حجت خدا بر خلق می دانست و به قول خودش او را داناترین فرد روی زمین باور داشت، پس چرا می خواست نظری بر وی تحمیل کند که او آن را به صلاح نمی دید، و چرا بالاخره امام را آن همه تهدید می کرد؟

و به راستی آن رفتار خشن و بی رحمانه ای که مأمون پیش از بیعت و بعد از آن، با امام و علویان در پیش گرفته بود، چگونه قابل توجیه است؟

مأمون هرگز خود را آماده ی پاسخ به این سؤال ها نکرد و در توجیه اقدام خویش منطق استواری برنگزید. او گاهی می گفت که

ص: 31

می خواهد پاداش علی بن ابیطالب را در حق اولادش منظور بدارد.(1)

گاهی می گفت انگیزه اش اطاعت از فرمان خدا و طلب خشنودی اوست که با توجه به علم و فضل و تقوای امام رضا (علیه السلام) می خواهد مصالح امّت اسلامی را تأمین کند.(2)

و زمانی هم می گفت که او نذر کرده در صورت پیروزی بر برادر مخلوعش امین، ولی عهدی را به شایسته ترین فرد از خاندان ابی طالب بسپارد.(3)

این توجیه های خام دلایل عدم توجه مأمون، به پیش بینی های لازم جهت پاسخگویی به سوال های انتقاد آمیز است. و از این روست که آن ها را در تناقض و ناهماهنگی می یابیم. هر چند کتاب های تاریخی به سؤالی که ما عنوان کردیم نپرداخته اند، ولی ما شواهد بسیاری یافته ایم بر این مطلب که مردم نسبت به آن چه که در دل مأمون می گذشت، بسیار شک روا می داشتند. از باب مثال، «صولی» و «قفطیو» ودیگران داستان«عبدالله بن ابی سهل نوبختی» ستاره شناس را چنین نقل کرده اند که وی برای آزمایش مأمون اظهار داشت که زمان انتخاب شده برای بستن بیعت ولی عهدی، از نظر ستاره شناسی، مناسب نمی باشد. اما مأمون که اصرار داشت بیعت حتماً باید در همان زمان بسته شود برای هرگونه تأخیر یا تغییری در وقت، وی را به قتل تهدید کرد.(4)

ص: 32

ص: 33

ص: 34

ص: 35

سوی عباسیان به شمار می رفت دایر بر این مطلب که علویان نیز در حکومت سهم شایسته ای داشتند.

از دلایل دیگر قبول ولی عهدی از سوی امام آن بود که اهل بیت را مردم در صحنه سیاست حاضر بیابند و به دست فراموشیشان نسپارند، و نیز گمان نکنند که آنان همان گونه که شایع شده بود، فقط علما و فقهایی هستند که در عمل هرگز به کار ملت نمی آیند. شاید امام نیزدرپاسخ به    ابن عرفه به این نکته اشاره کرده هنگامی که از وی پرسید:

ای فرزند رسول خدا، به چه انگیزه ای وارد ماجرای ولی عهدی شدی؟

امام پاسخ داد:

به همان انگیزه ای که جدم علی (علیه السلام)  را وادار به ورود در شورا نمود.(1)

گذشته از همه این ها، امام در ایام ولی عهدی خویش چهره ی واقعی مأمون را به همه شناساند و با افشا ساختن نیت و هدف های وی در کارهایی که انجام می داد، هر گونه شبهه و تردیدی را از نظر مردم برداشت.

آیا امام رغبتی به این کار داشت؟

این ها که گفتیم هرگز دلیلی بر میل باطنی امام برای پذیرفتن ولی عهدی نمی باشد. بلکه همان گونه که حوادث بعدی اثبات کرد، او می دانست که هرگز از دسیسه های مأمون و دار و دسته اش در امان نخواهد بود و گذشته از جانش، مقامش نیز تا مرگ مأمون پایدار نخواهد ماند. امام به خوبی درک می کرد که مأمون به هر وسیله ای که شده در مقام نابودی وی _  جسمی یا معنوی _  برخواهد آمد.

ص: 36

ص: 37

روگردان نیست، اما این دنیاست که بر او اقبال نکرده. آیا نمی بینید که چگونه به طمع خلافت، ولی عهدی را پذیرفته.

در این جا مأمون برآشفت و به او گفت: تو همیشه به گونه ی ناخشنودی با من برخورد می کنی، در حالی که ترا از سطوت خود ایمنی بخشیدم. به خدا سوگند، اگر ولی عهدی راقبول کنی که هیچ، و گرنه مجبورت خواهم کرد که آن را بپذیری. اگر باز همچنان امتناع بورزی، گردنت را خواهم زد.(1)

امام رضا (علیه السلام) در پاسخ ریّان که علت نپذیرفتن ولی عهدی را پرسیده بود، فرمودند:

«… خدا می داند که چقدر از این کار بدم می آید. ولی چون مرا مجبور کردند که از میان کشته شدن یا پذیرفتن ولی عهدی یکی را برگزینم، من ترجیح دادم که آن را بپذیرم … در واقع این ضرورت بود که مرا به پذیرفتن آن کشاند و من تحت فشار و اکراه بودم…»(2)

امام(علیه السلام) حتی در پشت نویس پیمان ولی عهدی این نارضایتی خود و به سامان نرسیدن ولی عهدی خویش را برملا کرده بود.(3)

ص: 38

ص: 39

ص: 40

قصد مأمون از گرفتن بیعت برای ولی عهدی امام رضا (علیه السلام)  تأمین هدف هایی بود که به اجمال بیان می گردد:

ص: 41

ص: 42

ص: 43

ص: 44

ص: 45

خود انجام می دهد نه دیگری.

چگونه بر اعراب روا بود که مأمون را مورد خشم خود قرار دهند و حال آن که خلافت را به آنان یعنی به ریشه دارترین خانواده در میانشان برگرداند، و عملاً نشان داد که جز صلاح و نیکی برای عرب و غیرعرب نمی خواهد.

از این رو، دیگر جای شگفتی نبود اگر اعراب بیعت با امام رضا (علیه السلام) را با روحی سرشار از خشنودی پذیرفتند.

دوم: مأمون با این عمل یاری ایرانیان، _ به ویژه اهالی خراسان و کسانی که شیعه علویان بودند، _ را تضمین کرد چون او بزرگ ترین آرزوی آن ها را عملی ساخته و ثابت کرده بود نسبت به شخصی که محبوب ترین انسان ها نزد ایشان است، مهر می ورزد و این که در نظر او فرقی میان عرب و عجم یا عباسی و غیرعباسی وجود ندارد. او فقط به مصالح امت می اندیشد و بس.

ص: 46

ص: 47

را به نام یعقوب بن داود، به وزارت خود گماشته و تمام امور خلافتش را به دست وی داده بود.(1)

مورخان این مطلب را به صراحت نوشته اند که اصحاب حدیث همگی همراه با ابراهیم بن عبدالله بن حسن قیام کرده و یا فتوا به همیاریش در این قیام داده بودند.(2)

به هرحال، چیزی که برای مأمون مهم بود تار و مار کردن زیدیه و در هم شکستن شوکت و ارجشان، از طریق اخذ بیعت با امام رضا (علیه السلام)  بود. او حتی با دادن لقب«رضا» به امام قصد خلع شعار از آنان را کرده بود که پیوسته از آغاز دعوت و قیام خویش فریاد بر می آورند و می گفتند: «رضا و خشنودی خاندان محمد»(3). در برابر این شعار، مأمون به امام لقب رضا را داد تا به همه بفهماند که اکنون رضای خاندان محمد به دست وی تحقق یافته و از این پس هرگونه دعوتی در این زمینه خالی از محتواست. بدین وسیله بود که مأمون ضربه بزرگی به زیدیه فرود آورد.

ص: 48

ص: 49

ص: 50

ص: 51

را حمل بر دنیاپرستی امام رضا (علیه السلام)  می کردند.

امام رضا (علیه السلام)  نیز خود این نقشه مأمون را دریافته بود که در جایی می گفت: «… می خواهد مردم بگویند: علی بن موسی از دنیا رو گردان نیست… مگر نمی بینید چگونه به طمع خلافت، ولایت عهدی را پذیرفته است؟!…».

ص: 52

ص: 53

ص: 54

روشن شد که مأمون از بازیی که در پیش گرفته بود، هدفی جز تفوّق بر مشکلات خویش نداشت. او می خواست پایه های حکومت خویش و خلافت عباسیان را استوار کند. اکنون این پرسش مطرح است که در برابر این بازی، امام (علیه السلام)  چه موضعی اتخاذ کرد؟

آیا امام عرصه را برای مأمون فراخ گذاشت تا به آرزوهای خویش برسد؟ یا ایشان نیز برنامه هایی خاص برای خود داشت و می کوشید به هدفهایش دست یابد؟

حقیقت آن است که امام (علیه السلام) توانست با تدبیر و برنامه ی خردمندانه ی خویش، راه هر گونه فرصت طلبی را بر مأمون ببندد. مأمون نیز چنان با یأس و سرافکندگی روبرو شد که به ناچار به کشتن امام روی آورد.

ص: 55

ص: 56

ص: 57

ص: 58

شیوه ای در نقل حدیث از امامان ما بسیار کم سابقه دارد مگر در موارد بسیار نادری مانند این جا که امام می خواست مسأله«رهبری امت» را به مبدأ اعلی و خدا پیوسته سازد.

رهبری امام از سوی خدا تعیین شده بود نه از سوی مأمون

امام در نیشابور از فرصت برای بیان این حقیقت سود جست و در برابر صدها هزار تن خویشتن را به حکم خدا، امام مسلمانان معرفی کرد. بنابراین، بزرگ ترین هدف مأمون را با این آگاهی بخشیدن به توده ها درهم کوبید، او می خواست که با کشاندن امام به مرو از وی اعتراف بگیرد که حکومت او و بنی عباس یک حکومت قانونی است.

امام بر ولایت خویش در فرصت های گوناگون تأکید می نمود، حتی در سند ولی عهدی و حتی در کتاب جامع اصول و احکام اسلام، که به تقاضای مأمون نوشته بود. در این کتاب نام دوازده امام، با آن که هنوز چند تن از آنان متولد نشده بودند، ذکر شده است. در مباحثات علمی که با حضور مأمون تشکیل می شد    امام رضا (علیه السلام)  هر بار که فرصت می یافت حقانیت این امامان را برای دانشمندان اثبات می کرد.

نکته مهم

امامان ما در هر مسأله ای ممکن بود«تقیّه» را روا بدانند ولی آنان در این مسأله که خود شایسته رهبری امت و جانشینی پیامبرند، هرگز تقیّه نمی کردند، هر چند این مورد از همه بیشتر خطر و زیان برایشان در برداشت.

از باب مثال، امام موسی (علیه السلام)  را می بینیم که با جبار ستمگری

ص: 59

چون هارون الرشید برخورد پیدا می کند. و بارها و در فرصت های گوناگون حق خویش را برای رهبری مطرح می نمود.(1) رشید نیز خود در برخی جاها به این حقانیت چنان که کتب تاریخی نوشته اند، اذعان کرده است.

روزی رشید از او پرسید:

 _  آیا تو همانی که مردم در خفا دست بیعت با تو می فشارند؟

امام پاسخ داد که:

 _  من امام دل ها هستم ولی تو امام بدن ها.(2)

فاش گویی امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) درباره حقانیت خویش نسبت به امر رهبری که اصلاً نیازی به بیان ندارد.

درست است که امامان (علیهم السلام)  پس از فاجعه امام حسین (علیه السلام)، از دست بردن به شمشیر برای گرفتن حق خود منصرف شدند و هم خود را به تربیت مردم و پاسداری دین از انحراف یافتن، مصروف داشتند. آنان می دانستند که بدون داشتن یک پایگاه نیرومند و آگاه مردمی هرگز به نتیجه ی مطلوبی نخواهند رسید. یعنی نمی توانستند آن گونه که خود و خدایشان می خواست پیروزمندانه زمام رهبری به دست بگیرند.

ولی با این وصف، همان گونه که گفتیم حقانیت خود را پیوسته آشکارا بیان می کردند، حتی در برابر زمامداران عباسی هم عصر خویش.

ص: 60

ص: 61

ص: 62

ص: 63

به جای ایراد سخنرانی طولانی، عبارات کوتاه زیر را بر زبان جاری ساخت:

«ما به خاطر رسول خدا بر شما حقی داریم و شما نیز به خاطر او بر ما حقی دارید، یعنی هرگاه شما حق ما را ادا کنید بر ما واجب می شود که حق شما را منظور بداریم.»

این جملات میان اهل تاریخ و سیره نویسان معروف است و غیر از آن نیز چیزی از امام (علیه السلام) در آن مجلس نقل نکرده اند.

امام حتی از این که کوچک ترین سپاسگزاری از مأمون کند خودداری کرد، و این خود موضع سرسختانه و قاطعی بود که می خواست ماهیت بیعت را در ذهن مردم خوب جای دهد و در ضمن موقعیت خویش را نسبت به زمامداری در همان مجلس حساس به آن ها بفهماند.

ص: 64

ص: 65

ما ظاهر گرداند و او به خواستگاری دختر تو بیاید، آیا موافقت می کنی؟

مأمون پاسخ داد:

 _  سبحان الله، چرا موافقت نکنم مگر کسی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روی بر می گرداند!

آنگاه بی درنگ امام افزود:

 _  بسیار خوب، حالا بگو ببینم آیا رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می تواند از دختر من هم خواستگاری کند؟

مأمون در دریایی از سکوت فرورفت و سپس بی اختیار چنین اعتراف کرد:

 _  آری به خدا سوگند که شما در خویشاوندی به مراتب به او نزدیکترید .(1)

خلاصه آن که امام (علیه السلام)  از هر فرصتی سود می جست تا کوششهای مکارانه ی مأمون را خنثی کند و حقانیت خویش را نسبت به امر خلافت به همه مردم بفهماند. مردم باید می دانستند که ولی عهدی تحفه ای نبود که مأمون در واگذاری آن به امام (علیه السلام)، سپاسگذاری داشته باشد.

ص: 66

ص: 67

به هرحال، امام مطلب خود را چنین ادامه می دهد:

«و درود خدا بر پیامبرش محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، خاتم پیامبران، و بر خاندان پاک و مطهرش…»

در آن دوره هرگز مرسوم نبود که در اسناد رسمی از پی درود بر پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، کلمه«خاندان پاک و مطهرش» را نیز بیفزایند. اما امام می خواست با آوردن این کلمات به پاکی اصل و دودمان خویش اشاره کند و به مردم بفهماند که اوست که به چنین خاندان مقدس و ارجمندی تعلق دارد نه مأمون.

بعد در ادامه نوشته است:

«… امیرالمؤمنین حقوقی از ما می شناخت که دیگران بدان آگاه نبودند»

خوب، این چه حق و حقوقی بود که مردم حتی عباسیان به جز مأمون آن را درباره امام نمی شناختند؟

مگر ممکن بود که امت اسلامی منکر آن باشد که وی فرزند دختر پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بود؟! بنابراین، آیا گفته امام اعلانی به همه ی امت اسلامی نبود که مأمون چیزی را در اختیارش قرار داده که حق خود او بود؟ حقی که پس از غصب دوباره داشت به دست اهلش بر می گشت.

اری، حقی که مردم آن را نمی شناختند «حق اطاعت» بود. البته امام (علیه السلام) در برابر هیچکس حتی مأمون و دولتمردانش در اظهار این حقیقت تقیّه نمی کرد که خلافت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)  به علی (علیه السلام)  و اولاد پاکش می رسید و بر همه ی مردم واجب است که از آنان اطاعت کنند. این نکته را امام در نیشابور _  به شرحی که گذشت _  اعلام کرد. او همچنین این حقیقت را در محضر دولتمردان نیز می گفت و در برخی موارد تأکید می کرد که حاضران پیامش را به غایبان برسانند.

ص: 68

در کتاب کافی این روایت آمده که روزی یک ایرانی از امام (علیه السلام)  پرسید، آیا اطاعت از شما واجب است؟ حضرت فرمود: بلی. پرسید: مانند اطاعت از علی بن ابیطالب؟ فرمود: بلی.(1)

و از این قبیل روایات بسیار است.

از جمله مطالبی که امام رضا (علیه السلام)  در سند ولی عهدی نوشته، این است: «و او (مأمون) ولی عهدی خود و فرمانروایی این قلمرو بزرگ را به من واگذار کرد البته اگر پس از وی زنده باشم»

امام با جمله «البته اگر پس از وی زنده باشم» بدون شک اشاره به تفاوت سنی فاحش وی با مأمون می کرد و در ضمن می خواست توجه مردم را به غیرطبیعی بودن آن ماجرا و بی میلی خودش جلب کند.

امام نوشته ی خود را چنین ادامه می دهد:

«هر کس گره ای را که خدا بستنش را امر کرده بگشاید و ریسمانی را که هم او تحکیمش را پسندیده، قطع کند به حریم خداوند تجاوز کرده است چون او با این عمل امام را تحقیر نموده و حرمت اسلام را دریده است…»

امام (علیه السلام) با این جملات اشاره به حق خود می کند که مأمون و پدرانش غصب کرده بودند. پس منظور وی از گره و ریسمانی که نباید هرگز گسسته شود خلافت و رهبری است که نباید پیوندش را از خاندانی که خدا مأمور این مهم کرده است گسست. سپس امام چنین ادامه می دهد:

«… در گذشته کسی این چنین کرد ولی برای جلوگیری از پراکندگی در دین و جدایی مسلمانان اعتراضی به تصمیم ها نشد و امور تحمیلی به عنوان راه گریز تحمل گردید…»(2)

ص: 69

در این جا گویا امام(علیه السلام) به مأمون کنایه می زند و به او می فهماند که باید به اطاعت وی درآید و بر تمرد و توطئه علیه وی و علویان و شیعیانش اصرار نورزد. امام با اشاره به گذشته، دورنمای زندگی علی (علیه السلام)  و خلفای معاصرش را ارائه می دهد که چگونه او را به ناحق از صحنه سیاست راندند و او نیز برای جلوگیری از تشتت مسلمانان، بر تصمیم هایشان گردن می نهاد و تحمیل هایشان را نیز تحمل می کرد.

سپس چنین می افزاید:

«… خدا را گواه بر خویشتن می گیرم که اگر رهبری مسلمانان را به دستم دهد با همه به ویژه با بنی عباس به مقتضای اطاعت از خدا و سنت پیامبرش عمل کنم، هرگز خونی را به ناحق نریزم و ناموس و ثروتی را از چنگ دارنده اش به در نمی آورم مگر در آن جا که حدود الهی مرا دستور داده است…»

این مطالب همگی کنایه و اشاره ای است به جنایات بنی عباس؛ و این که چه نابسامانی هایی در زندگی علویان پدید آوردند و چه جان ها و خانواده هایی که به دست ایشان تار و مار گردید.

امام تعهد می کند که به مقتضای اطاعت از خدا و سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)  با همه و به ویژه با عباسیان رفتار کند و این درست همان خط مشی است که علی (علیه السلام) نیز خود را بدان ملزم کرده بود ولی دیدیم که چگونه همین امر باعث طردش از صحنه سیاست گردیدو آن شورای معروف، عثمان را به جای علی به خلافت رسانید.

پیروی از خط و برنامه علی (علیه السلام) برای مأمون و عباسیان نیز قابل تحمل نبود و آن را به زیان خود می دیدند به هرحال، امام با ذکر این

ص: 70

مطالب تفاوت فاحش میان سبک حکمرانی اهل بیت (علیهم السلام) با سبک سیاست دشمنانشان را بیان می کند.

امام همچنین این جمله را می افزاید: «… اگر چیزی از پیش خود آوردم، یا در حکم خدا تغییر و دگرگونی درانداختم، شایسته این مقام نبوده خود را مستحق کیفر نموده ام و من به خدا پناه می برم از خشم او…»

ایراد این جمله برای مبارزه با عقیده رایج در میان مردم بود که علمای ناهنجار چنین به ایشان فهمانده بودند که خلیفه یا هر حکمرانی مصون از هرگونه کیفر و بازخواستی است چه او در مقامی برتر از قانون قرار گرفته و اگر دست به هر جرم و انحرافی بیالاید کسی نباید بر او خرده بگیرد تا چه رسد به قیام بر ضد او.

امام (علیه السلام)  با توجه به شیوه مأمون و سایر خلفای عباسی می خواهد این معنا را به همگان تفهیم کند که فرمانروا باید پاسدار نظام و قانون باشد نه آن که مافوق آن قرار بگیرد. از این رو نباید هرگز از کیفر و بازخواست بگریزد.

آنگاه برای اعلام عدم رضایت خویش به قبول ولی عهدی و نافرجام بودن آن به صراحت چنین بیان می دارد: «… جفر و جامعه خلاف آن را حکایت می کنند… یعنی برخلاف ظاهر امر که حاکی از دستیابی من به حق امامت و خلافت می باشد، من هرگز ان را دریافت نخواهم کرد.

افزون بر این، امام می خواهد که با ذکر این حقیقت به رکن دوم از ارکان امامت امامان راستین اهل بیت (علیهم السلام) نیز اشاره کند که عبارت است از آگاهی به امور غیبی و علوم ذاتی که خداوند تنها ایشان را بدین جهت بر دیگران امتیاز بخشیده است.

جفر و جامعه دو جلد از کتاب هایی است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)  بر

ص: 71

امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)  املا فرموده و او نیز آن ها را به خط خود نوشته است. امامان برخی از این کتابها را به برخی از شیعیان پرارج خویش نشان داده و در موارد متعددی در احکام بدانها استناد جسته اند.(1)

امام (علیه السلام) پس از اعلام کراهت و اجبار خویش در قبول ولی عهدی با صراحت کامل می نویسد: «… ولی من دستور امیرالمؤمنین (یعنی مأمون) را پذیرفتم وخشنودیش را بدین وسیله جلب کردم…» معنای این عبارت آن است که اگر امام ولی عهدی را نمی پذیرفت به خشم مأمون گرفتار می آمد و همه نیز معنای خشم خلفای جور را به خوبی می دانستند که برای ارتکاب جنایت و تجاوز، به هیچ دلیلی نیازمند نبودند. و بالاخره امام (علیه السلام)  در پایان دست خط خویش بر ظهر سند ولی عهدی تنها خدای را بر خویشتن شاهد می گیرد و هرگز مأمون یا افراد دیگر حاضر در آن مجلس را به عنوان شهود بر نمی گزیند؛ چون می دانست که در دل هایشان نسبت به وی چه می گذرد. اهمیت این نکته آن جا روشن می شود که می بینیم مأمون با خط خودش سند مزبور را می نویسد آن هم متنی بسیار طولانی و بعد به امام می گوید: «موافقت خود را با خط خویش بنویس و خدا و حاضرین را نیز شاهد بر خویشتن قرار بده».

آری، کسانی که در آن ایام و در چنان شرایطی می زیستند به خوبی مقاصد امام را از جملاتی که بر ظهر سند ولی عهدی نوشته بود درک می کردند.

ص: 72

ص: 73

 _  امام (علیه السلام) هرگز حاضر نبود تصمیم های قدرت حاکمه را اجراکند.

 _  نهایت با ذکر این شروط پارسایی و زهد امام(علیه السلام) به همگان، آنان که امام را به خاطر پذیرفتن ولی عهدی به دنیاپرستی متهم می کردند با توجه به این شروط متقاعد گردیدند که بالاتر از این حد درجه ای از زهد قابل تصور نیست. امام نه تنها پیشنهاد خلافت و ولی عهدی را رد کرده بود بلکه پس از اجبار به پذیرفتن ولی عهدی، با قبولاندن این شروط به مأمون خود را عملاً از صحنه ی سیاست به دور نگه داشت.

ص: 74

ص: 75

همین که آفتاب سر زد امام (علیه السلام) از جا برخاست، خود را شستشو داد و عمامه ای سفید بر سر نهاد. آن گاه با معطر ساختن خویش با گام هایی استوار به راه افتاد. امام از کارکنان منزل خویش نیز خواسته بود که همه همین گونه به راه بیفتند.

همه در حالی که امام را حلقه وار در برگرفته بودند، از منزل خارج شدند. امام سر به آسمان برداشت و با صدایی چنان نافذ چهار بار تکبیر گفت که گویی هوا و دیوارها تکبیرش را پاسخ می گفتند. دم در فرماندهان ارتش و مردم منتظر ایستاده و خود را به بهترین وجهی آراسته بودند. امام با اطرافیانش پابرهنه از منزل خارج شد، لحظه ای دم در توقف کرد و این کلمات را بر زبان جاری ساخت:

الله اکبر، الله اکبرعلی ما هدانا، الله اکبر علی ما رزقنا من بهیمة الانعام، و الحمدالله علی ما ابلانا

امام این ها را با صدای بلند می خواند و مردم نیز هم صدا با او تکبیر می گفتند: شهر مرو یکپارچه تکبیر شده بود و مردم تحت تأٍثیر آن شرایط به گریه افتاده، شهر را زیر پای خود به لرزه انداخته بودند.

چون فرماندهان ارتش و نظامیان با آن صحنه مواجه شدند همه بی اختیار از مرکب ها به زیر آمده، کفشهای خویش را هم از پایشان درآوردند.

امام به سوی نماز حرکت کرد ولی هر ده قدمی که به پیش می رفت می ایستاد و چهار بار تکبیر می گفت. گویی که در و دیوار شهر و آسمان هم پاسخش می گفتند.

گزارش این صحنه های مهیج به گوش مأمون رسید و

ص: 76

وزیرش«فضل بن سهل» به او پند داد که اگر امام به همین شیوه راه خود را تا جایگاه نماز ادامه دهد مردم چنان شیفته اش خواهند شد که دیگر ما تأمین جانی نخواهیم داشت. بنابراین، بهتر است او را از نیمه ی راه برگردانیم.

مأمون نیز همین گونه با امام رفتار کرد. یعنی او را از رسیدن به جایگاه نماز بازداشت و پیشنماز همیشگی را مأمور گذاردن نماز عید نمود.

در آن روز وضع مردم بسیار آشفته شد و صفوفشان در نماز دیگر به نظم نپیوست.

در این جا ذکر دو نکته لازم است:

1_ تأثیر عاطفی ماجرا و پایگاه مردمی امام(علیه السلام)

اکنون که دوازده قرن از آن ماجرا می گذرد، هنوز که این داستان را می خوانیم چنان دچار احساسات می شویم که گاهی وصف ناپذیر است. حال ببینید آنان که در آن روز خود شاهد ماجرا بودند چگونه تحت تأثیر قرار گرفتند.

دیگر نیاز به ذکر این نکته نیست که ماجرای نماز عید درست مانند ماجرای نیشابور حاکی از گسترش موقعیت امام در دل های مردم بود.

2_ چرا مأمون خود را به مخاطره افکند؟

اگر هدف مأمون از آن اصراری که نسبت به رفتن امام به نماز می ورزید این بود که می خواست اهل خراسان و نظامیان را فریب دهد و اطمینان آنان را نسبت به حکومت خود جلب کند، بدیهی است که بازگرداندن امام از نماز پس از پدید آمدن آن شرایط هیجان انگیز و آن جمعیت سیل آسا، برای مأمون مخاطراتی در

ص: 77

برداشت. چون این کار معنایش به خشم آوردن هزاران هزار مردمی بود که در اوج هیجان و احساسات قرار گرفته بودند.

بنابراین، اگر مأمون از مجرد نمازگزاردن امام (علیه السلام) بیم داشت پس به چه دلیل آن همه اصرار کرده بود که نماز عید را حتماً او برگزار کند؟ و اگر نمی ترسید پس چرا از طوفان احساساتی که امام (علیه السلام) در میان مردم برانگیخت، وحشتزده شد؟

ظاهراً دلیل وحشت مأمون چیزی بالاتر از همه ی این ها بود. او ناگهان نگران شد که نکند وقتی امام بر منبر رود در زمینه ی آن آمادگی که در نهاد و احساسات مردم ایجاد کرده بود، خطبه ای بخواند که مانند جریان نیشابور اعتماد به خویشتن را از شروط یکتاپرستی معرفی کند. در آن روز امام درست در زیّ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و وصیش حضرت علی (علیه السلام)  در برابر مردم ظاهر شده و به گونه ای مردم را تحت تأثیر قرار داده بود که به قول«فضل بن سهل» جان مأمون و اطرافیانش را سخت به خطر می انداخت. آن ها می ترسیدند که امام (علیه السلام)  در آن روز مرو را که پایتخت عباسیان بود، به مرکز ضدعباسی تبدیل کند. بنابراین، مأمون ترجیح داد که امام را از نماز بازگرداند و تمام مخاطرات این کار را نیز بپذیرد. چون هر چه بود زیانش به مراتب برایش کمتر بود.

ص: 78

ص: 79

برای خنثی کردن نقشه ها و توطئه های مأمون، در پیش گرفت. برنامه ی امام برای شکست مأمون چنان کاری و موفق بود که مأمون تصمیم گرفت آن امام بزرگوار را به شهادت برساند تا مگر به این وسیله خود را از چنگال ناملایماتی که پیوسته برایش پیش می آمد، برهاند.

ص: 80

مجموعه کتاب های ره توشه:

 آستان دوست

  آئین محبت

  باران فضیلت

  برهان قاطع

  پیروز حقیقی

  جلوه وصال

  حکایت آفتاب

  خورشید شب

  در دامان مهر

  شرح بی نهایت

  صحیفه صحت

  نشانی بهشت